70 lat UMCS: Krótka historia długiej budowy. O architekturze dzielnicy uniwersyteckiej (ZDJĘCIA)

Dzielnica uniwersytecka budowana przez blisko 70 lat staraniami Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS) oraz wydzielonego z jego struktury dzisiejszego Uniwersytetu Przyrodniczego (UP) jest lublinianom znana i nieznana jednocześnie. Budynki, które mijamy, zdążyły wtopić się w strukturę architektoniczną miasta, a wiedza o ich powstaniu zaciera się z upływem czasu. A właściwie, jak to się wszystko zaczęło?

Władze powołanego do życia 23 października 1944 r. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej już od samego początku istnienia uczelni podejmowały starania o uzyskanie gruntów pod budowę dzielnicy uniwersyteckiej. Przełomowym momentem stała się decyzja lubelskiej Miejskiej Rady Narodowej z 3 kwietnia 1946 r. o przekazaniu uniwersytetowi 17 ha ziemi między ulicą Głęboką, cmentarzem przy ulicy Lipowej, ulicą Marii Curie-Skłodowskiej oraz projektowaną częścią ówczesnej ulicy gen. Gustawa Orlicza-Dreszera (dzisiejszą ulicą ks. Idziego Ra-dziszewskiego). Tak zaczęła się historia lubelskiego kampusu.

Otrzymanie opisanego powyżej terenu przez UMCS umożliwiło rozpisanie 22 maja 1947 r. pod auspicjami lubelskiego oddziału ówczesnego Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej (SARP) powszechnego konkursu na rozplanowanie dzielnicy uniwersyteckiej w Lublinie. Wraz z drugim, ogłoszonym rok później, tj. 22 czerwca 1948 r., konkursem na projekt szkicowy domów akademickich - wyłonił się ze zwycięskich prac architektów Czesława Gawdzika, a później Krystyny Tołłoczko-Różyskiej i Anny Tołwińskiej-Górskiej, istniejący do dziś w swoim kształcie lubelski kampus. Wspominając postać Czesława Gawdzika i rolę, jaką odegrał jako autor projektu architektoniczno-urbanistycznego, należy przywołać tu również osobę kolejnego znakomitego lubelskiego architekta - Tadeusza Witkowskiego. Dołączył on do ich zespołu już po konkursach i razem z Gawdzikiem zaprojektował istniejący do dziś układ urbanistyczny oraz największą liczbę gmachów zrealizowanych na terenie dzielnicy uniwersyteckiej. W czasie ponad 60-letniej budowy lubelskiego kampusu ślad swój pozostawiło tu jeszcze wielu innych architektów, zarówno lubelskich, jak i tych realizujących swoje projekty w kraju czy poza jego granicami. Bezsprzecznie należy przywołać tu osobę architekta Stanisława Fijał-kowskiego, który z końcem lat 60. ubiegłego stulecia rozpoczął swoje prace projektowe dla dzielnicy uniwersyteckiej, kontynuując je do obecnego stulecia. Pisząc o wieku XXI na terenie kampusu, przywołać musimy nazwisko znanej lublinianom architekt Jadwigi Jamiołkowskiej. Dużą liczbę budynków jej autorstwa wznosi w ostatnich latach Uniwersytet Przyrodniczy.

Budowę uniwersyteckich gmachów rozpoczęto wmurowaniem kamienia węgielnego pod budynki Matematyki i Fizyki oraz Chemii Nieorganicznej, nazywanej "Małą Chemią", 23 października 1949 r. Kolejną inwestycją w projekcie lubelskiego miasteczka akademickiego była budowa, od jesieni 1949 r., dwóch pierwszych domów akademickich - "A" i "B", tj. "Amora" i "Babilonu".
Pierwsze realizacje architektoniczne, usytuowane na dwóch różnych skarpach dzielnicy uniwersyteckiej, podkreśla zaplanowany przez tandem Gawdzik - Witkowski modernistyczny układ urbanistyczny, opierający się na dwuośrodkowości. Wydzielony naturalnym biegiem ulicy Sowińskiego rozdział miasteczka akademickiego UMCS na dwie strefy: dydaktyczno-naukową umiejscowioną na skarpie wschodniej oraz społeczno-usługową na zachodniej wypełnił postulat racjonalnego projektowania miast, wysunięty przez ojca modernizmu, francuskiego architekta o szwajcarskim rodowodzie - Le Corbusiera. Jego postulaty zawarte zostały w przyjętej w 1933 r. na czwartym światowym kongresie architektów - "Karcie ateńskiej". Dokument ten formułował zasady funkcjonalnej urbanistyki. Wysunięty tam wspomniany postulat racjonalnego projektowania miast, które - jak określa Le Corbusier - zaspokoi podstawowe potrzeby biologiczne i psychologiczne mieszkańców osiedli miejskich (w naszym przypadku osiedla akademickiego), zostaje spełniony. Lubelska dzielnica uniwersytecka jest swoistym mikroorganizmem miejskim.

Zaprojektowana część dydaktyczno-naukowa wraz z biblioteką i zespołem sal o funkcjach czytelni miała zapewniać realizację potrzeb psychologicznych rozumianych w kontekście naukowym. Część socjalno-bytowa z domami studenckimi, zespołem budynków mieszkalnych dla kadry akademickiej oraz budynkami społecznymi, w których znalazła się stołówka, ośrodek sportowy czy boisko, miała realizować potrzeby biologiczne. Pierwotny projekt kampusu, autorstwa Gawdzika i Witkowskiego, zakładał wprawdzie budowę kilku gmachów dydaktycznych w południowo-zachodniej części dzielnicy, jednak późniejsze projekty tego zespołu architektonicznego wykluczyły je z tego obszaru, pozostawiając część socjalno-bytową wolną od zabudowy dydaktycznej. Istniejący do dziś rozdział dzielnicy uniwersyteckiej na dwie części, o dwóch różnych zadaniach społecznych, poprowadzony ulicą Sowińskiego - jest niewątpliwym nawiązaniem do myśli Le Corbusiera o sektorowości nowoczesnych założeń urbanistycznych.

Projekt lubelskiego kampusu realizuje również inną nowoczesną zasadę projektową, a dotyczącą zieleni. Uwalnianie przestrzeni na rzecz powierzchni zielonych jest łatwo dostrzegalne podczas analizy planów urbanistycznych dzielnicy uniwersyteckiej. Rozdzielające poszczególne budynki uniwersyteckie obszary zielone połączyły jednocześnie całe osiedle w jeden żywy organizm. Kolejnym postulatem nowoczesnego projektowania jest wydzielenie ciągów pieszych od ciągów komunikacyjnych. Projekt lubelskiego miasteczka akademickiego zapewnił to. Realizacja zespołu Gawdzika - Witkowskiego wyróżniła zarówno ciągi piesze, jak i te dla pojazdów mechanicznych.

Prezentując historię lubelskiej dzielnicy uniwersyteckiej, nie można nie przyjrzeć się architekturze samych gmachów. Trwające ponad 60 lat prace projektowo-budowlane spowodowały, iż dzisiejszy kampus jest doskonałym obrazem przemian w architekturze polskiej i światowej od końca lat 40. wieku XX do dzisiaj. Wzniesiona została ogromna liczba budynków oraz całych zespołów (jak nieistniejący już w całości zespół gmachów klinik Wydziału Weterynarii przy ulicy Głębokiej). Są wśród nich realizacje wybitne, jak chociażby gmach biblioteki międzyuczelnianej autorstwa Tadeusza Witkowskiego, wzniesiony w latach 1963-1967, czy też budynek Domu Społeczno-Usługowego, nazwany "Chatką Żaka", projektu Krystyny Tołłoczko-Różyskiej, wznoszony w latach 1962-1965. Zespół architektoniczny budynków rektoratu, Wydziału Ekonomicznego oraz Wydziału Prawa z aulą uniwersytecką oraz systemem okalających kładek i pawilonami, umiejscowionymi wzdłuż ulicy Sowińskiego przez ich twórcę Stanisława Fiałkowskiego, a budowany od października 1974 r. do połowy lat 80. XX w. - dziś na nowo odrestaurowany, znów dumnie reprezentuje lubelski kampus.
Rozpoczynając od pierwszych budynków ówczesnego Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii, zaprojektowanych w duchu umiarkowanego modernizmu w oparciu o formuły redukcyjnego klasycyzmu (wpisujących się w nurt architektury zwanej "perretowską"), poprzez socrealistyczne realizacje dużo bardziej monumentalnych gmachów Agrotechniki czy Collegium Veterinarium ówczesnej Wyższej Szkoły Rolniczej, budowanych w latach 50. XX w. dotrzemy do reprezentantów późnego modernizmu i postmodernizmu. Lata 60. ubiegłego stulecia przyniosły różnorodne stylistycznie formy gmachów uniwersyteckich, jak choćby budynek starej humanistyki nawiązujący w swej prostocie do funkcjonalizmu międzywojennego czy wspomniana już "Chatka Żaka", zaprojektowana w duchu integracji sztuk (tak charakterystycznej dla polskiej architektury drugiej połowy lat 60. wieku XX), zawierająca w swojej stylistyce formy nowego ekspresjonizmu. Kolejne lata to nowe odsłony polskiej myśli architektonicznej, wchodzącej w fazę neomodernizmu, pełnego nierzadko kolorowych, wielkoformatowych tafli przeszkleń, aż do dzisiejszych, nowych możliwości operowania bryłą na przykładzie Instytutu Informatyki UMCS.

Podsumowując nasze spotkanie z lubelską dzielnicą uniwersytecką, należy zauważyć, iż jej architekturę kształtowali: projektanci, którzy swoją kreskę przenieśli w wymiar rzeczywisty, wykonawcy, rektorzy, którzy walczyli o umieszczenie w planach realizacyjnych kolejnych budynków akademickich (wśród nich warto wspomnieć rektorów: prof. Grzegorza L. Seidlera i prof. Wiesława Skrzydłę), ale także, a może przede wszystkim tysiące użytkowników, którym gmachy lubelskiego kampusu służą dumnie od blisko 70 lat. Do nas więc należy zadbanie o tę doskonałą spuściznę niedoskonałych lat. O wyjątkowy na skalę naszego kraju zespół budynków uniwersyteckich o modernistycznej estetyce, która podążała w kolejnych latach kierunkiem postmodernizmu, nie gubiąc jednak funkcjonalistycznych poszukiwań i tworząc w efekcie doskonale zaprojektowany kampus o wysokiej klasie architektonicznej. Poznanie tego zespołu urbanistycznego oraz jego ochrona to ważny aspekt dzisiejszych rozważań o architekturze naszego miasta.