Jan Miodek: Niemce i Niemcza

- Zajął się nią przed laty mój uniwersytecki profesor Stanisław Rospond (1906-1982). Na stronie 246 jego "Słownika etymologicznego miast i gmin PRL" (Ossolineum, Wrocław 1984) przy haśle NIEMCE można przeczytać, że ich etymologia jest dwuznaczna - jest to albo tzw. nazwa rodowa od nazwiska Niemiec, albo nazwa etniczna oznaczająca kolonistów niemieckich. I dopowiada Rospond: "Ponieważ brak danych dokumentacyjnych o takim kolonizacyjnym osadnictwie, należy raczej uważać tę nazwę miejscową za rodową, zwłaszcza że w sąsiedztwie jest nazwa miejscowa Baszki - _też nazwa rodowa od nazwiska _Baszek, Baszko, wymieniona już w roku 1531".

Od siebie dodam, że wywód ten w pełni mnie przekonuje. A i powiem jeszcze, że dolnośląska Niemcza _też się kiedyś nazywała _Niemcy, _co potwierdzają dawne zapisy - pierwszy z r. 990 u kronikarza czeskiego Kosmasa, a później: w bulli wrocławskiej z r. 1155 _Nemechi, _1203, 1208, 1218 - _Nemchi. Samo słowo Niemiec _oznaczało najpierw każdego obcego, czyli "niemego" Ten ostatni przymiotnik zaś wydaje się pożyczką od celtyckiego etnonimu _Nemeti _odnoszącego się do plemion żyjących nad Renem i na terenie Galii, wzmiankowanych przez Pliniusza w I wieku naszej ery. Dopiero z czasem zawężono znaczenie _Niemców _do najbliższych zachodnich naszych sąsiadów. Ponieważ _Niemcza _jest grodem bardzo starym, najprawdopodobniej nawiązuje do znaczenia prymarnego, a nie wtórnego - zawężonego, a zmiana pierwotnego brzmienia _Niemcy _na _Niemcza _dokonała się z pewnością na skutek oddziaływania niemieckiego wariantu fonetycznego _Nimptsch (tsch=cz).

Przywołany w dzisiejszym odcinku prof. Rospond tak jeszcze pisał przy okazji rozważań na temat Niemczy : "Kontakty celtycko-słowiańskie zostały potwierdzone w zapożyczeniach z języka celtyckiego, np. słowiański sługa _z praceltyckiego _slougo- (irlandzki sluag). W Niemczy archeologowie polscy nie znaleźli śladów germańskich, lecz raczej celtyckie i potem słowiańskie" ("Mówią nazwy", Warszawa 1986, str. 196).

A tak w ogóle to bardzo ciekawe są dzieje nazw narodowości. Francuzi na przykład nazywają wszystkich Niemców Allemanami, choć pierwotnie była to nazwa tylko jednego z plemion germańskich, tak jak my - nawiązując do celtyckiego plemienia Wolsków, protoplastów Walijczyków, zamieszkujących w starożytności Półwysep Apeniński - tym mianem określamy dziś wszystkich jego mieszkańców, kraj nazywając Włochami, a nie Italią. Grecy natomiast wszystkie ludy niemówiące ich językiem określali mianem bar-bar, czyli swoistym odpowiednikiem naszego ple-ple. Od niego urobiono przymiotnik barbaros - "niemówiący po grecku, niegrecki, niekulturalny, obcy, cudzoziemiec", u Rzymian - "nie-Rzymianin, nie-Grek". _Nawiązaniem do żeńskiej postaci tego przymiotnika jest popularne imię _Barbara. _W tej samej rodzinie wyrazowej mieszczą się też, oczywiście, takie formy, jak _barbaria, barbaryzacja, barbaryzm, barbarzyńca, barbarzyński, barbarzyństwo.