Manifest Polskiego Komitetu Odrodzenia Narodowego z 22 VII 1944 r. [FELIETON IPN]

Działali oni w oparciu o pierwsze decyzje podjęte przez przywódców Wielkiej Trójki na konferencji w Teheranie w 1943 r. Prowadzili przy tym bezwzględną walkę polityczną mającą na celu deprecjonowanie przed zachodnimi aliantami siły i wpływów Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie i Polskiego Państwa Podziemnego, w tle toczyła się walka o prawdę na temat zbrodni katyńskiej, na rzecz związanych z Moskwą przedstawicieli polskich komunistów. Ofiarami tej bezwzględnej gry padły dziesiątki tysięcy żołnierzy Armii Krajowej i cywilów aresztowanych i mordowanych przez sowieckie służby bezpieczeństwa.

21 lipca 1944 r. w Moskwie zapadła decyzja o utworzeniu rządu tymczasowego pod nazwą Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Był to decydujący krok na drodze do powstania po wojnie całkowicie uzależnionej od ZSRS i okrojonej terytorialnie Polski. PKWN nadano rangę tymczasowego organu władzy wykonawczej formalnie powołanego decyzją Krajowej Rady Narodowej, czyli podziemnego parlamentu stanowiącego przeciwwagę polityczną dla rządu londyńskiego oraz ogłoszono, że powstał on w Chełmie. W skład PKWN weszli działacze Związku Patriotów Polskich i Krajowej Rady Narodowej łączył on więc środowiska komunistów działających w ZSRS i w konspiracji w Polsce. Przewodniczącym PKWN mianowano Edwarda Osóbkę-Morawskiego (Polska Partia Socjalistyczna), a wiceprzewodniczącymi Wandę Wasilewską (Związek Polskich Patriotów, Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)) i Andrzeja Witosa (Stronnictwo Ludowe). Wszystkie działania związane z utworzeniem PKWN i jego programem akceptował Józef Stalin, co z różnym skutkiem próbowano maskować lub ukrywać. Instalowana na części przedwojennego terytorium władza miała niewielkie poparcie i zaplecze społeczne. Rozpoczynała działanie w sytuacji, gdy w terenie działały cywilne struktury Delegatury Rządu na Kraj. Posiadała jednak ogromny atut w postaci wsparcia Armii Czerwonej i sowieckich służb bezpieczeństwa tropiących i brutalnie eliminujących wszelkie przeszkody na drodze do przejęcia przez nią rządów.

Kluczowym dokumentem wydanym przez PKWN był manifest datowany na 22 lipca 1944 r. Stanowił on deklarację polityczną nowej władzy zawierającą uwierzytelnienie jej praw do władzy oraz koncepcję nowej rzeczywistości politycznej, społecznej i gospodarczej. Próbowano stworzyć wrażenie odwoływania się do wszystkich Polaków używając określeń „wspólny wróg” i „wspólna walka”, aczkolwiek wielokrotnie akcentowano linie podziałów artykułując w mniej lub bardziej zawoalowany sposób groźby pod adresem przeciwników politycznych. Dzielić musiało już pierwsze zdanie głoszące, iż „godzina wyzwolenia” wybiła po przekroczeniu przez Armię Czerwoną Bugu i wówczas „nad umęczoną Polską powiały znów biało czerwone sztandary”. Prawo do reprezentowania „narodu” manifest przyznawał KRN podkreślając jej szeroką bazę polityczną i „demokratyczny” charakter. W związku z powyższym poddano w wątpliwość legalność rządu londyńskiego stawiając mu zarzuty „hamowania walki z okupantem hitlerowskim” i uprawiania zgubnej dla Polski „awanturniczej polityki”. Tym samym PKWN zaprezentowano jako „legalną tymczasową władzę wykonawczą”, która miała wypełnić kluczowe w najbliższej przyszłości zadania, mianowicie „kierowania walką wyzwoleńczą narodu, zdobycia niepodległości i odbudowy państwowości polskiej”. Kluczowym argumentem na poparcie tezy o prawnym umocowaniu KRN i PKWN było twierdzenie, że działają na mocy Konstytucji z 1921 r. - „jedynie legalnej, uchwalonej prawnie” w przeciwieństwie do „bezprawnej faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 roku” w oparciu, o którą działał rząd emigracyjny.

W dalszej części odwoływano się do szczególnie traumatycznych przeżyć ostatnich lat – śmierci setek tysięcy ludzi - „za Oświęcim, Majdanek, Treblinkę, za wymordowanie ghetta” oraz katastrofalnych zniszczeń materialnych. Na bazie tych doświadczeń przekonywano, że jedynym środkiem do pokonania Niemców było współdziałanie z Armią Czerwoną - „armią wyzwoleńczą” wzywając do walki i wstępowania w szeregi Wojska Polskiego. Manifest PKWN zawierał także bardzo czytelną wizję przyszłego kształtu terytorialnego Polski. Stworzenie antyniemieckiej „wielkiej słowiańskiej tamy” i warunków, w których granica wschodnia będzie „linią przyjaznego sąsiedztwa” wymagało, zdaniem autorów, dobrych relacji z ZSRS i Czechosłowacją oraz akceptacji zasady „ziemie ukraińskie, białoruskie i litewskie – Radzieckiej Ukrainie, Białorusi i Litwie”. Wytyczono nowy kierunek walki o „powrót do Matki-Ojczyzny starego polskiego Pomorza i Śląska Opolskiego, o Prusy Wschodnie, o szeroki dostęp do morza, o polskie słupy graniczne nad Odrą!” Równocześnie podkreślano jak ważne są relacje z Wielką Brytanią, Stanami Zjednoczonymi, „tradycyjna przyjaźń” z Francją oraz współpraca „z wszystkimi demokratycznymi państwami świata”.

Ostatnia część odnosiła się do konkretnych działań związanych z przywracaniem podstawowych funkcji państwa. Ogłaszano tworzenie aparatu administracyjnego w oparciu o Rady Narodowe. Kluczowy problem wymagający natychmiastowego rozwiązania stanowiła aprowizacja w oparciu o świadczenia, które jednak miały być znacznie mniej uciążliwe od okupacyjnych kontyngentów. Ogólnie odniesiono się do wielu problemów związanych z odbudową życia gospodarczego, warunków pracy, płac, ubezpieczeń społecznych, oświaty deklarując jej powszechność i bezpłatność. W kwestii nowego ustroju społeczno-gospodarczego większość celów ukryto deklarując poparcie także dla inicjatywy prywatnej i zwrot własności. Jednak poszukująca szerokiego poparcia nowa władza zadeklarowała przeprowadzenie „szerokiej reformy rolnej”. W tym celu zamierzano utworzyć Fundusz Ziemi zasilony przez „ziemię zdrajców oraz ziemie gospodarstw obszarniczych” z tą różnicą, że ziemie zdrajców podlegałyby konfiskacie, natomiast „obszarnicze” przejęciu „przez Fundusz Ziemi bez odszkodowania, zależnego od wielkości gospodarstwa, lecz za zaopatrzeniem dla byłych właścicieli”.

Pomimo tego, iż w manifeście podkreślano poparcie idei powrotu do Polski emigrantów groźnie i złowróżbnie wybrzmiały słowa, iż „swobody demokratyczne” „nie mogą służyć wrogom demokracji”, a „Organizacje faszystowskie jako antynarodowe, tępione będą z całą surowością prawa.”

Manifest PKWN odwołując się do patriotycznych uczuć oraz cierpienia milionów obywateli II Rzeczpospolitej w tracie II wojny światowej stanowił zapowiedź realizowanej pod dyktat Moskwy nowej koncepcji budowy Polski jako ogniwa sowieckiej strefy wpływów. W zawoalowany sposób zachęcał do poparcia i groził nieposłusznym. Wkrótce po jego ogłoszeniu wydano szereg dekretów, które represjom nadały charakter sprawiedliwego prawa. W rzeczywistości rozpoczął się trudny okres w dziejach Polski naznaczony totalnym zniewoleniem, tysiącami ofiar aparatu przemocy, wszechobecną indoktrynacją. W przestrzeni publicznej do 1989 r. 22 lipca obchodzono jedno radosne i najważniejsze święto państwowe – Narodowe Święto Odrodzenia Polski. Słowo odrodzenie podkreślało charakter zmian, z jednej strony kontynuację z drugiej narodziny nowej rzeczywistości, a święto dla wzmocnienia przekazu przez dziesiątki lat było łączone z zakończeniem sztandarowych dla władz projektów i inwestycji. Szczególną rolę w tych uroczystościach przypisywano Lubelszczyźnie i Chełmowi jako symbolicznej pierwszej stolicy Polski Ludowej.